Ewolucja religii

Chociaż Syntetyczna teoria ewolucji religii (STER) inspirowana jest kilkoma teoriami biologicznymi (klasyczny darwinizm, punktualizm, teoria systemów rozwojowych, biologiczna definicja gatunku i in.),  to składa się niemal wyłącznie z czysto socjologicznych komponentów i można by w zasadzie przedstawić ją bez jakichkolwiek aluzji do biologii, tak, że nieobeznany z nią czytelnik wspomnianych inspiracji mógłby się nie domyślić. Zapewne byłoby to korzystne z ‘politycznego’ punktu widzenia, wziąwszy pod uwagę z jak negatywnym odbiorem wszystko co trąci biologią się spotyka w środowisku humanistów. Inspiracje te jednak są w tym przypadku faktem,  samemu nie dostrzegam niczego złego w inspirowaniu się ‘twardszymi’ naukami,  więc nie będę ich ukrywał,  choć,  co warto podkreślić,  teoria socjologiczna winna się bronić na czysto socjologicznym gruncie,  bez zapożyczania autorytetu od poważniejszych nauk. Jak pisałem ostatnio,  socjolodzy nie mogą się wyręczać biologami w rozwiązywaniu problemów, które stawia rzeczywistość społeczna. Inspiracje ‘zewnętrzne’ mogą jednak zwrócić uwagę na problemy dotąd niedostrzegane lub ich możliwe rozwiązania. Dla mnie największą korzyścią z biologicznych lektur było dostrzeżenie związku miedzy problemami i teoriami,  które zwykle w socjologii nie były wiązane.

Dla selekcyjno-wariacyjnej teorii ewolucji kluczowe jest sprawdzenie,  czy dany obiekt posiada właściwości uzdalniające go do podlegania ewolucji tego rodzaju.  Stephen J.  Gould wymienił kilka takich właściwości. Aby jednak sprawdzić,  czy religia je posiada,  musimy wpierw wiedzieć, czym jest religia, zbudować koncepcję religii,  jako bytu empirycznego.  Do zadania tego nie nadają się np. funkcjonalistyczne definicje religii,  które nie tylko znacząco poszerzają,  w stosunku do rozumienia potocznego zakres tego pojęcia,  ale w istocie redukują religię do rangi podsystemu społeczeństwa.  W takim ujęciu nie można mówić o ewolucji religii,  gdyż wszelkie jej zmiany będą jedynie epifenomenem ewolucji społeczeństwa,  którego jest częścią. Tak rozumiana religia przestaje być bytem empirycznym, ale jedynie konstrukcją analityczną.
Aby adekwatnie ująć religię (na użytek STER) dokonałem syntezy dwóch koncepcji: 1) 'religia jako organizacja' – tu źródłem był funkcjonalizm strukturalno-ewolucyjny Spencera oraz 2) 'religia jako gatunek' Iny Wunn (koncepcja inspirowana biologiczną koncepcją gatunku E. Mayra).
Drugi kluczowy składnik STER – koncepcja mechanizmów ewolucji, opiera się na socjologii wiedzy Maxa Schelera,  przede wszystkim w wymiarze selekcji i jej czynników.
Wzajemne relacje ze środowiskiem społecznym ujmuję w kategoriach inspirowanych socjologiczną ekologią organizacji.
Do tego dochodzi jeszcze jeden istotny element: socjologiczna ‘genetyka’ religii.  Tutaj nie znalazłem dobrych poprzedników, gdyż – jak to już starałem się na tych łamach również wykazać, memetyka opiera się na fundamentalnie błędnym (przynajmniej z mojej perspektywy) pojęciu samolubnego replikatora. W tym fragmencie najbardziej rzucają się w oczy inspiracje biologiczne,  bo faktycznie,  izomorfizmy między genem a ideą kulturową i homologie mechanizmów jakie rządzą ich zmianą są uderzające,  stąd posłużyły mi jako punkt wyjścia.

Główne źródła STER przedstawia poniższy diagram:

Nie oddaje on jednak sprawiedliwości jednej autorce,  która swym artykułem Evolution of religions zainspirowała moje poszukiwania alternatywnej (w stosunku do klasycznego,  Tylorowskiego i współczesnego,  Bellahowskiego paradygmatu) teorii ewolucji. Koncepcja Iny Wunn (bo o niej mowa),  była jednak jedynie szkicem,  który bardziej wskazywał drogę niż dostarczał satysfakcjonujących socjologa rozwiązań (dotyczy to także jej pracy habilitacyjnej,  z której 4/5 zajmuje krytyczna,  i raczej destruktywna analiza cudzych koncepcji).

(299)